Genel Değerlendirme:
Tasavvufun pratikte nasıl uygulanabileceğini, toplum hayatında sosyal
reformun yolunun herkesçe anlaşılacak ve kabul görecek esaslardan hareket etmek
olduğunu söyleyerek, günümüz tarzı telakkilerine göre tasavvuf ve Kur'an
yorumları ele alınıyor. Türkiye'de tasavvufa merak bitmemiş sosyal hayata
adaptasyon yolları aranmıştır. Onun için Tasavvufun İslamdaki yeri kitabın
konusu.
Önsöz:
- Bütün hareketlerin dini liderleri tasavvufi esaslara ama şeriatın
rasyonel sistemine dayanmışlardır. Bütün tasavvufi hareketler toplumdaki
olumsuzluklara karşı çözüm olarak içe dönüş hareketidir.
- Batı düşüncesi ve ilmi hakimiyet karşısında, maneviyattan taviz vermeden ilim
ve fene adaptasyon yolları aranmış.
- İslam tarihinde Zahiri-Batıni tartışması. İranın siyasi islamı ve neticede
tasavvufa karşı İ. Teymiyye ekolü - Tasavvuf = 15.yy
Giriş:
Mistik ile başlangıç. Kendine ilahi bilgiler verilmiş konuşmaması gereken
insan. Felsefede mistisizm " aklın kavrayamayacağı şeylerle bilmek. Dinde
" ferdi tecrübelerin topluma maledilmesi."
* Tasavvufun tarifi: Zahirden çıkıp, batına yönelip masivayı reddetmek.
1-) Şarktan Haber: Vahdeti vücut - panteizm - Sihir - Hind Felsefesi
- Çeşitli şeyler arası özdeşlik - Manken - iğneleme Çocuk-aslan terbiyesi
- Nirvanaya ulaşma - Reenkarnasyonla temizlenme - Bedeni terkedip trans haline
girme.
- Budizm:
1) Elem evrensel
2) Elemin kaynağı
3) Elemin kadırılması
4) Kurtuluş yolu
2-) Batı Rüzğarı: Pitagoras ve ortak matematik tarikatı. Buluşlardan
zevk duyan tanrılar ve tanrılarıyla birleşme sarhoşluğu - şarap - Orfus dini -
Pitagor - ruh ebedi - dünya ebedi - zihin
Eflatun - fenomenler ve ortak noktaları olan güzellik "ides "
felsefe fenomenlerden tanrıya ulaşmak. Mağara istiaresi - matematik -
ölümsüzlükte hep Pitagor tesiri.
Eflatundan sonra Filon - İdeler - Duyular - Ruh - beden ayrımı maddeye şekil
veren akıl, dünya ebedi - yaratılış gayesi iyilik. Tanrı herşeydir ve herşeyde
Tanrı vardır. Tanrı ebedi ışıktır.
- İyiliğe ulaşmak için zühd ve ilahi lütuf.
- Ruhun gayesi ilahi bir ruh gibi temiz ve saf olmak. Arzulardan sıyrılmak.
-Dünyayı idare eden güç Tanrının koyduğu ilkeler ve melekler (Yeni Eflatunculuk
- Pilatinos) Eserlerini öğrencileri yazmış. Enneadlar
-Konusu ruh - oluşumu ve varacağı yer. Başlangıç noktası Eflatun dualizmi
-Südur (emanation) - Akıl - Ruh- Madde Herşey bir öncesi alemin neticesi bir
sonrakinin aslıdır. Tanrı ise herşeyin başlangıcıdır.
-Herşey Tanrıdadır ve ona gider. Tanrı - akıl - ruh (Teslis - baba - oğul -
ruhul küddüs ) Çocuk aklı önceden ruhu babadan alır vb.
-Ruh dünyadaki herşeyin yaratıcısıdır. Pilatonus- akıl üstü vecdi ve onun
kaynağı olarak aklı kabul eder. Vecdin yolu tefekkür - irade
3) İslam Tasavvufunun Yabancı Menşeleri:Oryantalistler çok uğraşır.
Araplarda mistik kabiliyet yok dışarıdan tesir var derler.
- Hallacı Mansurun Kuzey Hindistan seyahati.
- El Biruninin 11.yy hint dinlerini anlatması.
- İbrahin Bin Ethem - Buda
- Hindin Yunana tesiri - Pilatinos - Mitra dini
- Brahman Yunan farkı
1) akla yer yok
2) ahlak önemsiz
3) Brahman ve Ati varlıktan kopuk.
-Pilatinos Şark ve Eflatun - Yunan - Doğu arası bir köprüdür.
-Hıristiyan mistizmi St. Clement (Pilatinostan önce) marifet ve zühdü tarif
eder.
-Yeni Eflatuncu felsefe Hıristiyanlığa çok tesir eder.
- Eflatunu yaşatan Farabi - İbni Sina olmuştur.
- Muhyiddini Arabi İslama panteizmi soktu derler. Gazalide bile Tanrı - Akıl
gibi südür var derler.
- M. Arabinin Kuran yorumları
-Neticede bu tesirler abartılmış her şey birbirine tesir edebilir. Enel Hak v.
s. tektük örnekler.
4) İslam Tasavvufunun Tarihi Gelişimi: Tasavvuf hayat tarzı olarak
başlamış sonra sistemleşmiştir. Ebu Zer Gifari - Huzeyfetül Yemani.
-Sufi H.2.yy O(sav)'na Allah'a(cc) derin irtibatın eseri çokca ibadettir.
Kullukta derinleşmek denirse İslamla aynı manada.
-İlk dönem sufilerde ifrat yok. H. Basri Huruc ale-s Sultan - kitman
meseleleriyle devletlede ilgilidir.
9. Yy kadar vecd, aşk, gözyaşı çok fakat sistemsiz. Yaşayışları ile
kitleleri cezbetmişler. Söylediğini yaşama.
* 9 yy sonrası mistizm ağır basıyor. H. Muhasibi 781-837
Mistizm - Müsbet bir hedefte birleşmezse tadsız bir hayat olur.
-Çağdaşı Ahmed bin Hanbelle problemi yok.
-zühdün (861) Beyazıt (875) cüneyd (910) Tırmizi (898) panteizm ve şatahat v.
b. vecd, sekr, hal, makam, sistemleşir. İ. Halduna göre kendi aralarında
kullandıkları terimleri vüzuha çıkarmak için tasavvuf sistemleşir.
*Tarikat şeriat birleşmesi çalışmaları Tüsteri - Harraz yani suflilerden
gelir. Ulemanın zındık suçlamalarına karşın, tarikat dini temellerini izah
eder.
-Ebu Nasr - Serrac - Kitabu-l Umma fi-t tasavvuf - Kuşeyri - Risaleler ilk
yazılan eserlerdir.
-Tasavvufta en önemli dönüm noktası İ. Gazali - Fıkhı bırakmış tasavvufa
geçmiş. Onun en büyük yanı ikisini birleştirmesi. Gazaliye göre tasavvuf dinin
hareketlerine nüfüz için en iyi yoldur. 11. Yy islam dünyası onunla hamle
kazandı.
-Gazaliden önceki ihvanı Safa (ismail) fitnesi. Hakikat - Zahir - Batındır.
Peygamberler - Veli kıyasları v. b. hangisi üstündü tartışmaları.
Suhreverdi tasavvufu tam sistemleştirmiş. Vecd - sezgi. İşrakiye -
Suhreverdi Zerdüşt dinini yaymaya çalışır. - İ. Gazaliden 50 yıl sonra i. Arabi
- Zahir- Batın - sembollerle anlatır.
İnsanı kamil, Hatemul evliya - M. Arabi = Gazali zıt.
-M. Arabi felsefik, muğlak fakat realiteye nüfüzü zor olan dar alanda bir
sistem Gazali ise hiç elden düşmez, anlaşılabilir bir sistem koyar.
- İ Teymiyye İ. Arabiye hücum eder. Tasavvufu şeri çizgiye çekmeye çalışır.
Sezgi- kesif - kabul eder ama kabri şerifi ziyareti bile red eder.
5) Manevi İktidar ve Maddi Teşkilatlar: Daire misali. Seyyid Hüseyin Nasr
- Veliler bizim bilmediğimiz alemle irtibatlıdırlar. Şeyhsiz hedefe varılamaz,
bu da otorite.
- Kutbun - manevi otorite
-Veli - peygamber mukayesesi Keramet mucize
-Evliya menkibeleri H. 8. yy Tekke / Dergah / Hankah / sufi tekkesi Manastırlar
gibi değil dünyaya açıktır.
-Allah (cc) murakabesi esastır. Mezarları evlere yakın yaparlar.
* Sufinin farkı, hayatı aşmış ahireti yaşıyor, Allah (cc)la beraber. Harrazın
Peygambere (sav)'e şatahatlı sözleri. Bazıları gerek yok demiş.
- İlham- vahiy farkı. Kitabın standartları yerine kalp ilhamları konulunca
Kuzey Afrikada din kaymış, yanlış bir din anlayışı oluşmuş.
* Ulema asık yüzlü, şeyhleri baba ve vicdanlara müftü derler.
-Halk tasavvufu, şeyh isyanlarını getirmiş.
-19 yy 2. Yarısındaki tarikatların bozulması toplumun bozulmasıdır. Dilenci ve
memur gibi (Üstadın tavrı)
6) Bilgi Meselesi - Zahir bilgi ve sezgi farkı.
Mistizm - Zahir - Batın akıl ve sezgi farkı felsefede Kant katıksız empirike
sezgi der. Discursive- diskursif - sezgi bilgisi bir ve aynı anda, düşünce
bilgisi peşpeşe eylemlerle olur. Duyu sezisini kabul eder akıl sezgisini kabul
etmez.
*Mistizm bilgisi Pitagorasa kadar gider. Eflatun diyalektikle idelere ulaşır.
Tanrıya varır. Eflatunda sezgici ve kavrayıcı düşünce vardır.
*Yeni Eflatunculuk - Pilatinus
Sudura göre manevi-hayvani- cismani üç bilgi.
1. Manevi- sezgi
2. hayvani - istidlal
3. Cismani - duyularla idrak.
Pilatinos akıl üstü ideler aleminin varlığını kabul eder. Mistisizm ve
rasyonalismi birleştirmeye çalışır. - İslam tasavvufu = Uluhiyet içerisinde
mistik vahdet var. Sezgi - akıldan üstün
-Akıl üstü sezginin Plotinusa Brahmanizmden geldiği söylenir. Bilgi Tanrıyı
bilmektir. Onunla birleşmektir. Plotinus 4 defa vecd hali yaşar.
*İslamda insan - Allah(cc) alakası - Vahdet-ül vücud -(A. Kerim Cili - İnsan-ı
Kamil)
- Zühd - mistik felsefe - Ebu Talib mekki - / Akıl ve kıyas sezgili bilgi
dışlandı.
-Mekki ve Muhasibi rasyonalistlere ve gevşekliğe tepki gösteriler. Bilgiyi
yakini esas alırlar.
1. Kur'an hadis batını manası
2. Davranış
3 İman da toplarlar.
* Mistik bilgi nasıldır. tarifsizdir. Allah(cc) bilinebilir mi?
1.Görüş: O(cc)nu bilmek bilememek
2. Görüş: vahdet-ül vücut şuhut - keşif - keramet
-İ. Gazalide - mistik bilgi müşahhaslaşır. İlham ve vahiy - ilham ve bilgi
farkı- yolun ilham olması ruhun derecesine yükselme
-Felsefede mutlak bilgi yok. Onun için vasıtasız sezgi - kavramayı tarifsiz
bulup kabul etmezler. / düşünüyorum o halde varım. Sözü
-Bergsonda sezgi insiyaktır. Kesin bir bilgidir. Bazen zekasından üstündür.
-Netice mistisizm ile ilmin birleşmesidir.
7) (Vecd) - Şuursuz özel bir idrak ve zevk hali. Dini olması şart değildir.
-Aşkla kendinden geçme vecd, vasıl olma vücuttur. Tevacüd.
-Vecd vasıtadır. Sarhoş ama başka bir şuur halidir. Mürşidin görevi bütün
halleri Kur'an ve sünnete uygunluk yönü ile kontroldür.
-Birliğe varmanın sebebi mükemmel ulaşma iştiyakıdır.
-Vecdin şekli - Hz. İsanında görülmesi - uyuşturucu v. s.
-Sezgi kriterleri W. James: 1 İç aydınlık 2. Mantıki tatmin 3. Pratiklik ve
verimlilik
-Vecdin psikolojik mekanizması ve tekabül etmekte olduğu ne?
Kur'an ve hadiste teyit edilmezse şeytanidir.
TARİHİ-SOSYOLOJİK DURUM:
Dünya hayatı çekilmez olunca tasavvufa sığındık.
-Pilatinos devri 204-270 Romada kriz devri herkes kutarıcı arıyor.
*Hasan Basride lüks ve sefahate tepki var. 728 halk ve yüksek tabakada tezadın
çok olduğu Şam - Basra - Küfede İ. Sirin. Şakık, Hatem, Bişr, Fudayl Fakrı
övmüşler.
-813 El Memun - Rasyonalist Mutezile
- 9-10-11 yy da El Verrak, Cevzi, Raziye tepkiler var. Peygamberlere Razi sihir
der. Felsefecileri tutar.
11yy Gazaliye kadar tasavvuf hep tepki ve şüphe görmüş.
-Gazali sonrası cahil halk dervişler, çok karışık fikirler çıkınca medrese
bunlara karşı çıkmış. Genede Anadoluyu İslam yapan Türkmen dervişler.
-Türklerin Anadolu birliği sağlamasında dinin, dervişlerin birleştirmeciliği,
Selçukluda medrese-tekke- iken sonra zıtlaşma olur.
-Tasavvufun Sünnilikle birleşmesi Şii siyasetini kırmıştır. 11yy sonrası
nüfuzları azalmış. Bunun üzerine Şii-Batını terörü başlamış.
*Sünni müslümanlık olan yerlerde Türk devleti - halk tasavvufu olan yerlerde
Şiiler hakim Kızılbaş isyanları - İran tesirleri.
*Tasavvuf 9-11-14 yy çöküşlerin sonucu mu - sebebi midir? İkisinede karşı
reaksiyondur.
*Rasyonalizm öne geçerse tasavvuf mistik, siyaset çatışmalarına karşı halveti,
hülasa koruyucu homeostasis sistemi gibi. Birlik sarsılınca temin ediyor.
-Tasavvuf tembellik değil birleştirici bir manevi reaksiyondur.
*Mevlana - Yunus - Hacı Bayramı Veli söz ve şiir üstadı. Alim devlet adamı sufi
yok. Tasavvuf kaliteli ve parlak zihinleri halvete yollamış. İ. Gazali ve
Mevlana gibi.
-Süfli dünyayı pis sayar. İlme itibar etmez. İdareye iltifat etmez.
Makamı şer sayar. Tasavvufun hatarları çoktur.
-İbin Haldun tasnifine göre sufi ifadeler
1.Zevk - vecd
2. Arş, kürsi müşahede ancak vecd ve zevkle anlaşılır.
3. Keramet - tasarruf
4: Şathiye
- Erol Güngör keramet tartışılır diyor. Reddi zarar vermez ?
-Tasavvuf ifrat ve tefritsiz ele alınmalı. Din veya dünya dışlanmamalı. Dünyaya
hakim olmama yanlışlığı.(Afganistan)
9) Günümüz ve Tasavvuf: Rastonalizm - müsbet ilim fitnesi Materyalist
müsbet ilim toplum tarafından artık dışlanıyor.
-Aşk ve iman olmayan cemiyet ve sistem yaşayamaz. Rasyonalist zihniyet
yetersiz kaldığı için din şimdilerde yerini alıyor.
-Toplumun ihtiyaçlarına din vaatleri ile cevap veren siyasiler.
-Gençler arası sımsıcak sarıcı tasavvufa yönelişler.
1.Tarikatın istilara karşı koysa bile ortaya koyacağı bir
sistem yoktur.
2.Objektif din kıstaslar yerine kalbi bağlılık ve şeyhsiz iş
yapmamama var.
-Oysa İslam dünyasının ihtiyacı İslami ölçülere uyan liderlerdir.
-Gençler tefrit tasavvufla heder edilmemeli. Perhiz - inziva artık yol
değildir. Kerametler yol değildir.
- Tasavvufa içtimai müesseseler kurma ve dünya hakimiyeti elde etme rolü
kazandırılmalı. (Tekke- Zaviye - Mektep - Medrese)
-Şeri hükümler aklidir tenkit ve tashih mümkün tasavvufi bilgiler ise ancak
müşahade ile ispat edilir. Bu ise mümkün değildir.
*İÇTİHAT potansiyeli heder etmemek için şarttır.