Allahın arslanı ve Resûlullahın dâmâdı: Hz. ALİ BİN EBÎ TÂLİB (RA)
Hz. Ali Resûlullah efendimizin
amcasının oğludur. Hâne-i saâdette büyüdü. 10-12 yaşlarında
iken, birgün Resûlullah ile Hz. Hatice’nin beraber namaz kıldığını
gördü. Namazdan sonra Resûlullaha sordu:
- Bu nedir?
- Bu Allahü teâlânın dînidir. Seni bu dîne da’vet
ederim. Allahü teâlâ birdir, ortağı yoktur. Lat ve Uzza
isimli putları terketmeni emrederim.
- Önce babama bir danışayım.
- İslâma gelmezsen, bu sırrı kimseye söyleme!
Hz. Ali ertesi sabah, Resûlullahın huzuruna gelerek dedi ki:
- Yâ Resûlallah! Bana İslâmı bildir.
Bunun
için göremiyorum
Böylece Müslüman oldu. Müslüman olanların üçüncüsü,
çocuklardan ise birincisidir.
Peygamberimiz, bazen kuşluk vaktinde, Mekke vâdilerine doğru
çıkıp gider, Hz. Ali de, babası Ebû Tâlib’den, bütün
akrabâlarından ve halktan gizli olarak Peygamberimizle birlikte
gider, namazlarını oralarda kılarlar, akşamleyin de, dönerlerdi.
Birgün, Hz. Ali’nin annesi Fâtıma hâtun, kocası Ebû
Tâlib’e dedi ki:
- Ali’nin, Muhammed’in yanına devam ettiğini görüyorum.
Senin başına, Muhammed tarafından, oğlun hakkında, güç
yetiremiyeceğin bir iş gelmesinden korkuyorum!
- Demek, oğlumu bunun için göremiyorum?
Hemen, Peygamberimizle Hz. Ali’nin ardına düştü. Onlara,
Batn-ı Nahle vâdisinde, namaz kıldıkları sırada, rastladı.
Peygamberimize sordu:
- Ey kardeşimin oğlu! Edindiğini gördüğüm bu din, ne
dînidir?
- Ey Amca! Bu, Allahın dînidir. Allahın meleklerinin dînidir.
Allahın peygamberlerinin dînidir. Babamız İbrâhim’in
dînidir ki, Allahü teâlâ, beni, Peygamber olarak bununla,
bütün kullara gönderdi.
Ey Amca! Doğru yola çağıracağım kimselerden, buna, en çok
sen lâyıksın! Bu yoldaki da’vetimi kabûl etmeye ve bana
yardımcı olmaya, sen, herkesten daha lâyıksın!
Peygamberimiz, amcasını, İslâmiyete, tevhîde, Allahın
birliğine inanmaya ve putlara tapmaktan vazgeçmeye da’vet
etti. Ebû Tâlib dedi ki:
- Vallahi, yaptığınız veya söyledikleriniz şeylerde bir
mahzûr yoktur. Ey kardeşimin oğlu! Ben, atalarımın dîninden
ve ona bağlılıktan ayrılmaya güç yetiremiyeceğim. Fakat,
sen, gönderildiğin şey üzerinde dur!
Ben sağ
oldukça
Ebû Tâlib şöyle devam etti:
- Vallahi, ben sağ oldukça, yapmak istediğini tamamlayıncaya
kadar, sana, hoşlanmıyacağın bir şey erişmeyecektir!
Hz. Ali’ye de, hoşlanmayacağı bir şey söylemedi. Ona
sordu:
- Ey oğulcuğum! Üzerinde bulunduğun bu din, nedir?
- Babacığım! Ben, Allaha, Allahın Resûlüne îmân ve onun,
Allah tarafından getirdiklerini de, tasdîk ettim. O’na tâbi
oldum!
- O, seni, ancak, hayır ve iyiliğe da’vet eder. Sen, onun
yolunu tutmakta devam et! Yavrum! Amcanın oğlunun da’vet
ettiği şeye, senin de, istiyerek girmen, yaraşır.
Sevgili Peygamberimiz Allahü teâlânın emriyle Mekke’den Medîne’ye
hicret ederken Hz. Ali’ye kendi yatağında yatmasını,
bıraktığı emânetleri sahiplerine vermesini söyliyerek
buyurdu ki:
- Bu gece yatağımda yat, uyu! Şu hırkamı da üzerine
ört! Korkma, sana hiçbir zarar gelmez!
Hz. Ali, Peygamber efendimizin emrettiği şekilde yattı. Habîbullahın
yerine, hiç korkmadan, kendi nefsini fedâ etmeye hazırdı.
Burada
ne bekliyorsun?
Hicret gecesi müşrikler, Resûlullah efendimizin
saâdethânelerinin etrafını sarmışlardı. Peygamber
efendimiz, evlerinden çıktılar. Yâsîn-i şerîf sûresinin
başından on âyet-i kerîmeyi okudular ve bir avuç toprak alıp
kâfirlerin başına saçtılar. Resûlullah efendimiz sıhhat ve
selâmetle aralarından geçip, Hz. Ebû Bekir’in evine ulaştı.
Müşriklerden hiçbiri onu görememişti.
Bir müddet sonra müşriklerin yanına biri gelip sordu:
- Burada ne bekliyorsunuz?
- Evden çıkmasını bekliyoruz.
- Yemîn ederim ki, Muhammed aranızdan geçip gitti, başınıza
da toprak saçtı.Müşrikler, ellerini başlarına götürdüler.
Hakîkaten, başlarında toprak buldular. Derhal kapıya hücum
edip içeri girdiler.
Hz. Ali’yi, Resûl aleyhisselâmın yatağında görünce,
Resûl-i ekremin nerede olduğunu sordular. Hz. Ali cevap verdi:
- Bilmem! Beni, onun muhâfazasına me’mur mu ettiniz?
Bunun üzerine Hz. Ali’yi tartakladılar. Kâ’be’nin yanında
bir müddet hapsettikten sonra bıraktılar. Hz. Ali, Resûlullah
efendimizin Kâ’be-i şerîfte devamlı bulundukları makâma
oturdu. “Resûl-i ekremde kimin nesi var ise, gelsin alsın!”
diye nidâ ettirdi. Herkes gelip, nişânını söyleyerek
emânetini aldı. Böylece emânetler sâhiplerine teslim edildi.
Mekke-i mükerremede kalan Eshâb-ı güzîn, Hz. Ali’nin kanadı
altına sığındılar. Resûlullahın saâdethâneleri Mekke’de
olduğu müddetçe, Hz. Ali de orada kaldı. Allahın arslanı
Hz. Ali, Kureyş kâfirlerinin toplandıkları yere giderek dedi
ki:
- İnşâallahü teâlâ yarın Medîne-i münevvereye gidiyorum.
Bir diyeceğiniz var mı? Ben burada iken söyleyin!
Nihâyet
Ali'de hicret etti
Hepsi başlarını eğip, hiçbir şey söylemediler. Sabah
olunca, Hz. Ali, Resûl-i ekrem efendimizin eşyâlarını
toplayıp, Resûlullah efendimizin Ehl-i Beyti ve kendi
akrabâları ile berâber yola koyuldu. Resûlullah efendimize,
şişmiş olan ayaklarından kanlar akar vaziyette, Kubâ’da
yetişti.
Gündüzleri saklanıp, geceleri yaya olarak yürüdüğü bu
yolculuğun sonunda, Peygamberimizin huzûruna gidemiyecek bir
hâle gelmişti. Resûl-i ekrem efendimiz bunu haber alınca,
bizzat kendisi teşrif etmiş, Hz. Ali’yi görünce hâline acımış,
Onu kucaklamış, mübârek elleriyle nârin, nâzik ayaklarını
okşamış, kendisine âfiyeti için duâ buyurmuştu. Bunun
üzerine; (İnsanlardan öyleleri vardır ki, Allahü
teâlânın rızâsı için nefsini fedâ eder) [Bekara
207] meâlindeki âyet-i celîlesi nâzil oldu.
Peygamber efendimiz, bir gece eve vardıklarında buyurdu ki:
- Yâ Âişe! Hiç yemeğin var mıdır?
Sözleri biter bitmez kapı çalındı. Kapı açıldığında,
Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Ali’nin gelmiş olduğunu gördüler.
Peygamber efendimiz sordu:
- Bu vakitte gelmenizin sebebi nedir?
- Yâ Resûlallah! Üç gündür birşey yemedik. Çok acıktık.
Mübârek yüzünüzü görerek açlığımızı unutmak için
geldik.
Hasan
ile Hüseyin de açtır
Hz. Ali ayrıca dedi ki:
- Yâ Resûlallah! Hz. Fâtıma ile Hasan ve Hüseyin de üç
gündür açlar.
Peygamber efendimiz buyurdu ki:
- Üç gündür ben de birşey yemedim.
Sonra Hz. Ali dedi ki:
- Yâ Resûlallah! Dün yoldan geçerken Mu’âz bin Cebel’in
avlusundaki hurma ağacında, hurmalar gördüm.
Peygamber efendimiz:
- Kalkınız, Mu’âz’ın evine gidelim. Bizi hurma
ile misâfir etsin, buyurdu.
Resûlullah efendimiz ve üç büyük Eshâbı, Hz. Mu’âz’ın
kapısına vardılar. Hz. Ebû Bekir:
- Yâ Mu’âz devlet kuşu başına kondu. Allahın Resûlü
evine teşrif etti, diye seslendi.
Fakat, evde bu sesi kimse duymadı. Yalnız Mu’âz
hazretlerinin küçük kızı duymuştu. Annesine, Hz. Ebû Bekir’in
kapıya geldiğini söyledi. Annesi inanmadı ve dedi ki:
- Kızım, bu vakitte Hz. Ebû Bekir’in kapımızda işi ne?
Tekrar yattılar. Sonra Hz. Ömer ve Hz. Ali seslendi. Kız çocuğu
tekrar annesine gitti ise de annesini inandıramadı. Yine yatıp
uyudular. Daha sonra Peygamber efendimiz, “Yâ Mu’âz!”
diye seslenince, kızcağız, bu sefer, babasına gidip seslendi:
- Babacığım, ne duruyorsun, başımıza devlet kuşu kondu.
Allahü teâlânın Resûlü ve üç Eshâbı kapıya gelmişler,
seni çağırıyorlar.
Hurmalar
hiç eksilmedi
Mu’âz hazretleri hemen kapıya koştu. Misâfirlerini içeri
aldı. Peygamber efendimiz buyurdu ki:
- Yâ Mu’âz! Üç gündür ben ve Eshâbım hiç yemek
yememişiz. Dün Ali yoldan geçerken sizin avludaki hurma ağacında
hurmalar görmüş. Geldik ki bizi hurma ile misâfir edesin!
Hz. Mu’âz çok üzülerek cevap verdi:
- Yâ Resûlallah! Bugün hurmaları toplayıp bir kısmını
yedik, geri kalanını da fakîrlere dağıttık. Hiç hurmamız
kalmadı.
Bunun üzerine Peygamber efendimiz, evde gördüğü büyük bir
sepeti Hz. Ali’ye vererek buyurdu:
- Yâ Ali, bu sepeti eline al! Hurma ağacının yanına
var! Benden selâm söyle, Resûlullah senden hurma istiyor diye
söyle!
Hz. Ali emredildiği şekilde gidip, Resûlullahın selâmını söyleyince,
ağaç hurma ile doldu. Sepeti doldurup getirdi. Herkes yediği hâlde
hurmalardan hiç eksilme olmadı.
Muhtaç olduğu hâlinden belli olan fakîr biri, Hz. Ali’nin
huzûruna gelip oturdu. Hz. Ali kendisine sordu:
- Benden bir isteğin mi var?
Adam utancından, söz ile cevap veremeyip işâret ile muhtaç
olduğunu bildirdi. Hz. Ali yanında bulunan, giyecek ve
yiyecekleri verdi.
Muhtaç kimse çok sevindi, sonra da çok güzel bir beyit okudu.
Okuduğu beyitten hoşlanan Hz. Ali, çocukları için ayırdığı
üç altını da verdi.
Değeri
yaptığıyla ölçülür
Fakîr, sevincinden ne yapacağını şaşırdı. Hz. Ali,
Peygamber efendimizden işittiği şu hadîs-i şerîfi ona
nakletti:
(Herkesin değeri, söylediği güzel sözlere, yaptığı
iyi işlere göre ölçülür.)
Harbin birinde, Hz. Ali’nin ayağına bir ok saplandı. Ok,
kemiğe girdiği için çıkarılamadı. Sonra doktor çağırdılar.
Doktor dedi ki:
- Bu oku çıkartabilirim. Fakat, çok ağrı yaptığı için
tahammül edilemez. Onun için bayıltmam lâzım.
Hz. Ali şöyle cevap verdi:
- Bayıltmana lüzûm yok. Biraz bekleyin, namaz vakti girince
namaza duracağım. O zaman ayağımdaki oku çıkartırsınız.
Dediği gibi yaptılar. Namaza durunca ayağını yarıp oku çıkardılar,
hiçbir şeyi hissetmedi.
İşte büyüklerimiz böyle namaz kılarlardı.
Hz. Ali buyurdu ki:
- Müslümanlar, âhırete inanıyor. Kitapsız kâfirler,
inkâr ediyor. Tekrar dirilmek olmasaydı, inanmıyanlar birşey
kazanmaz, müslümanlar da, zarar etmezdi.
Fakat, kâfirlerin dediği olmayınca, sonsuz azâb
çekeceklerdir.
Peygamber aleyhisselâm, birgün kızı Hz. Fâtıma’nın evine
teşrif etmişti. Hz. Ali’yi evde bulamayınca kızına sordu:
- Amcamın oğlu nerededir?
- Babacığım, aramızda küçük birşey olmuştu da, dışarı
çıktı.
Ali
nerededir?
Resûl-i ekrem efendimiz, Hz. Ali’yi aramaya çıktı. Yolda
rastladığı Hz. Sehl’e sordu:
- Ali nerededir, gördün mü?
Hz. Sehl arayıp, mescidde olduğunu haber verdi.
Resûlullah Hz. Ali’nin yanına geldi. Hz. Ali, toprağın
üzerine yatmış, hırkası omuzundan düşmüş, vücudu
toz-toprak içinde kalmıştı.
Resûl-i ekrem bir taraftan toprakları silkeliyor, bir taraftan
da:
- Kum, yâ Ebâ Türâb! Ya’ni kalk, ey toprağın
babası, diyordu.
Fahr-i kâinat efendimiz, Hz. Ali ile birlikte evlerine
gittiler.. Hz. Ali kendisine, Ebû Türâb denilmesinden çok hoşlanırdı.
Çünkü bu lakâb, ona, Allah Resûlünün verdiği ma’nevî
bir taltif idi.
Bir gün Hz. Ali’nin annesi Fâtıma hâtun, Ebû Tâlib’e
sordu:
- Oğlun nerede?
- Ne yapacaksın onu?
- Âzâdlı kadın kölem, Ecyad’da, onu, Muhammed’le
birlikte namaz kılarken gördüğünü, bana haber verdi.
Sonra da Ebû Tâlib’e, “Sen, oğlunun dînini değiştirmesini
uygun görüyor musun?!” diye çıkışınca, Ebû Tâlib şu
cevâbı verdi:
Üstünlük
sırası
- Sus! Amcasının oğluna arka ve yardımcı olmak, elbet,
herkesten çok, ona düşer! Eğer, nefsim, Abdülmuttalib’in
dînini bırakmak husûsunda bana boyun eğmiş olsaydı, ben de,
muhakkak, Muhammed’e tâbi olurdum! Çünkü, o, halîmdir,
emîndir, tâhirdir!
Bu cevap üzerine, Fâtıma hâtun da, sustu.
Osman-ı Zinnûreyn’den sonra üstünlük sırası Hz. Ali’dedir.
Hilâfeti, ümmetin icmâ’ı ile sâbittir. Resûlullah, kızı
Hz. Fâtıma’yı ona nikâh etmiştir. Daha önceleri de
putlara saygı göstermediği için, “kerremallahü vecheh”
lakâbı verilmiştir. Allahın, kerîm, şerefli, mübârek kıldığı
yüz, ma’nâsındadır.
Hz. Ali buyurdu ki:
Ben, Resûlullah efendimizden işittim, şöyle buyurdu:
(Akıllı insana yaraşan; geçim husûslarının, âhıreti
ilgilendiren hâllerin ve aîlevî mes’elelerin dışında,
konuşmamaktır. Aklı başında olana yaraşan, hâline bakmak,
dilini ve karnını faydasız şeylerden ve harâmdan korumaktır.)
Hz. Ali bir kalabalığı eğlence içinde görüp, böyle eğlenip
neş’elenmelerinin sebebini sorduğunda, onlar dediler ki:
- Bugün bayramımızdır.
Bunun üzerine Hazret-i Ali de buyurdu ki:
- Günâh işlemediğimiz günler de bizim bayramımızdır.
Hz. Ali buyurdu ki:
- Amellerin en fazîletlisi, iyiliği emredip kötülükten
vazgeçirmek ve günâh işliyeni sevmemektir. Kim ki iyiliği
emrederse, mü’minin sırtını muhkemleştirmiş,
sağlamlaştırmış olur. Kim de kötülüğü men eder ve ondan
vazgeçirirse, münâfığın burnunu yere sürtmüş olur.
Hz. Ali Hendek savaşında, bir düşman askerini altedip, yere
yatırdı. Kılıcını çekti. Tam vuracağı zaman, düşman
askeri Hz. Ali’nin yüzüne tükürdü.
Niçin
öldürmedin?
Hz. Ali kılıcını kınına koydu. Onunla savaşmaktan vazgeçti.
Ölümünü bekleyen kimse, bu işten bir şey anlamadı.
Hayretle kendisine sordu:
- Kılıcını çekmiştin. Beni öldürmene hiçbir engel yokken
neden vazgeçtin? Öfken birden yatıştı.
Hz. Ali şöyle cevap verdi:
- Ben kılıcımı Allah için vuruyordum. Ben Allahın
arslanıyım. Nefsin esîri değilim. Sen, benim şahsıma
karşı yaptığın hareketten sonra seni öldürseydim, nefsim
için öldürmüş olabilirdim. Hâlbuki her yaptığımı Allah
için yapmam lâzımdır.
Hz. Ali, hayvanlarını kuyudan su çekerek sulayan bir bedevî
ile anlaştı. Kuyudan çekeceği her kova su için, bedevîden
bir avuç hurma alacaktı. Hz. Ali su çekmeye başladı. Son
kovayı çekerken, kovanın ipi kopup, kova, derin kuyunun içine
düştü.
Bedevî, kızgınlıkla Hz. Ali’nin mübârek yüzüne bir
tokat vurup ücreti olan hurmayı da verdi. Hz. Ali kovayı
kuyudan çıkardı. Bedevîye verip oradan uzaklaştı.
Onun dîni
haktır
Bedevî, Hz. Ali’nin, derin kuyudan kovayı çıkarmasına
hayret edip, kendi kendine, “Eğer onun dîni hak olmasaydı,
bu derin kuyudan kovayı çıkaramazdı. Küstahlık yapan el
bana lâzım değil” diyerek elini kesip Hz. Ali’nin evine
gitti.
Hz. Ali kapıyı açıp Bedevîyi görünce, içeride bulunan
Resûlullaha haber verdi. Peygamber efendimiz, Bedevîye, niçin
böyle hatâ ettiğini sordu. Bedevî, ağlayarak yaptığı küstahlıktan
özür dileyip îmâna geldi. Resûlullah, kesik eli yerine koyup
duâ buyurdu. Hak teâlânın izni ile eli sapasağlam oldu.
Hz. Ali, şehîd edileceği gün sabah namazına giderken yolda
şu beyiti okuyordu:
Ölüme hazır ol ki, ölüm elbet gecikmez,
Ölüm gelince artık feryâd fayda vermez.
Ramazan-ı şerîfin 17. Cum’a günü sabah namazına giderken,
İbni Mülcem tarafından kılıçla alnına vurularak şehîd
edildi. Kûfe’de, ya’nî Necef denilen yerde medfûndur. Diğer
üç halîfe gibi Cennetle müjdelenenlerdendir.
Hz. Ali’nin kızı ve aynı zamanda Hz. Ömer’in hanımı
olan Ümmü Gülsüm, hâdiseyi duyunca dedi ki:
- Babam da, kocam Ömer gibi sabah namazında suikaste uğradı.
Hz. Ali, vefât etmek üzere iken buyurdu ki:
- Yemînle söylüyorum ki, umduğuma kavuştum.
Sonra Kelime-i şehâdet getirerek vefât etti.
Altı
nasîhat
Peygamber efendimiz Hz. Ali’ye buyurdu ki:
- Yâ Ali! Altıyüz bin koyun mu istersin, yahut altıyüz
bin altın mı veya altıyüz bin nasîhat mı istersin?
- Altıyüz bin nasîhat isterim.
Peygamber aleyhisselâm buyurdu ki:
- Şu altı nasîhata uyarsan, altıyüz bin nasîhata
uymuş olursun.
1. Herkes nâfilelerle meşgul olurken, sen farzları îfa et. Ya’nî
farzlardaki rükünleri, vacibleri, sünnetleri, müstehabları
îfa et!
2. Herkes dünya ile meşgul olurken, sen Allahü teâlâyı
hatırla! Ya’nî din ile meşgul ol, dîne uygun yaşa, dîne
uygun kazan, dîne uygun harca!
3. Herkes birbirinin ayıbını araştırırken, sen kendi
ayıplarını ara! Kendi ayıplarınla meşgul ol!
4. Herkes, dünyayı imar ederken, sen dînini imar et,
zînetlendir!
5. Herkes halka yaklaşmak için vâsıta ararken, halkın rızâsını
gözetirken, sen Hakkın rızâsını gözet! Hakka yaklaştırıcı
sebep ve vâsıtaları ara!
6. Herkes çok amel işlerken, sen amelinin çok olmasına
değil, ihlâslı olmasına dikkat et!
Hz. Ali, Hendek savaşında müşriklerin en azılıları ile
savaştı. Savaşın iyice şiddetlendiği 22. gün, Amr bin
Abdûd adlı müşriklerin en azılılarından biri, Hendek
kenarlarına gelip meydana er istedi. Müslümanlardan kimse Amr’ın
da’vetine cevap vermedi. Çünkü Resûlullahtan emir
bekliyorlardı. Amr’ın meydan okuması yedi kere devam
etti.Yedincide Resûlullah efendimiz, Hz. Ali’yi çağırıp
huzûruna oturttu ve buyurdu ki:
- Yâ Ali! Benim atıma bin, kılıcımı al, Amr bin Abdûd’un
önüne yiğitçe, cesâretle var! Onun heybetinden, uzun
boyundan endîşe etme! Ben, Hak teâlâdan sana yardım etmesi için,
senin elinle Müslümanların, bunun şerrinden kurtulmaları için
duâ ediyorum.
Avını
gözetliyen arslan
Hz. Ali kılıcını kuşandı. Atına bindi. Avını gözetliyerek
giden bir arslan gibi, Amr’ın önüne varıp dedi ki:
- Yâ Amr! Duydum ki sen Kâ’be’nin karşısında
ahdetmişsin ki, Kureyşten bir kişi senden iki şey istese,
birini yaparmışsın.
- Evet öyle söz verdim.
- Biliyorsun ben Kureyş’tenim. Senden iki şey isteyeceğim.
Hiç olmazsa birini kabûl et! Birinci isteğim, Allahın
birliğini ve Muhammed aleyhisselâmın O’nun Resûlü olduğunu
kabûl ve tasdîk etmendir.
- Bunu kabûl etmiyorum, başka ne istiyorsun?
- İkinci isteğim, bu iki kuvveti hâllerine bırakıp, Mekke-i
mükerreme’ye gitmendir.
- Bunu kabûl ettim, yalnız Ebû Bekir, Ömer ve Osman’ın
başlarını keserim.
- Ey ahmak! Benim başımı kesmeden onların başını nasıl
kesersin?
- Yâ Ali! Sen henüz gençsin, dünyanın tadını
almamışsın, ben senin başını kesmek istemem.
- Ben Allahü teâlânın yardımı ve Resûlünün duâsı ile
senin başını kesmek isterim.
Hz. Ali’nin bu sözü üzerine Amr, atından inip Hz. Ali’ye
doğru yürüdü. Hz. Ali de atından indi. Birbirlerine hamle
ettiler. Hz. Ali bir fırsatını bulup, Amr’ın uyluğunu, bir
kılıç darbesiyle kopardı. Artık işi bitti, diyerek geriye dönmüş
gelirken, Amr, kendi kopmuş bacağını Hz. Ali’ye fırlattı.
Hz. Ali de hemen geri dönüp Amr’ı öldürdü.
Resûlullah efendimiz tekbîr getirip buyurdu ki:
- Ali’nin Amr bin Abdûd ile bir kere karşılaşması,
ümmetimin kıyâmete kadar olan ibâdetinden hayırlıdır.
Dünya
aldatır
Hz. Ali’nin hikmetli sözleri çoktur. Bunlardan ba’zıları
şunlardır:
Affetmek fazîlettir. Kararlı olmak metâ’dır, sahip olunan
maldır. Kararsız olmak ise zâyi olmaktır. Yalancılık hıyânettir.
İnsâf rahatlık, şer küstahlıktır. Güleryüzlülük
ihsândandır. Doğruluk kurtarır, yalan felâkete sürükler.
Kanâat insanı zengin yapar, yerinde kullanılmayan zenginlik
azdırır. Dünya aldatır, şehvet kandırır. Hased yıpratır,
nefret çökertir.
Akıllı kimse, günâhlarını tevbe ile örtendir. Cömert,
kötülük yapana iyilikle karşılık verendir.
Âlim; sözü, işine uygun olandır. Âlim ilme doymaz.
Hz. Ali, Hayber kalesinin fethinde, kalenin kapısını koparıp,
kalkan olarak kullanmıştır. Bu savaşta Hz. Ali'nin gözleri ağrıyordu.
Resûlullah efendimiz onu çağırtarak gözlerine üfledi ve
şifa bulması için Allahü teâlâya duâ etti. Hz. Ali'nin
gözlerinde bir ağrı sızı kalmadı.
Bu savaşta, yahudilerin meşhur pehlivanı Merhab:
-Hayber halkı iyi bilir ki: ben, gelip çatan harplerin tutuştuğu,
kızıştığı zamanlarda, tepeden tırnağa kadar silâhlanmış,
cesaret ve kahramanlığı denenmiş Merhab'ımdır. Ben, kükreyerek
geldikleri zaman aslanları bile kâh mızrakla, kâh kılıçla
vurup yere sermişimdir, diyerek Müslümanlardan er diledi.
Bunun üzerine Hz. Ali:
-Ben oyum ki: anam bana Haydar, Arslan adını takmıştır! Ben,
ormanların heybetli görünüşlü arslanı gibiyimdir. Sizi,
geniş ölçüde ve çarçabuk tepeleyici bir er kişiyimdir,
diye şiir söyleyerek Merhab'ın karşısına dikildi.
Bu şiir Merhab'a o gece gördüğü rüyâyı hatırlattı. Rüyâsında
kendisini bir arslanın parçaladığını görmüştü. Hz. Ali,
Merhab'la karşı karşıya geldiğinde, Merhab'ın tepesine
öyle bir kılıç indirdi ki, kılıç, Merhab'ın siperlendiği
kalkanını ve demirden miğferini kesti. Başını, ikiye
ayırdı. Merhab'ın başına inen kılıncın çıkardığı ses
o kadar fazla idi ki, Hayber karargâhında bulunan Ümm-i
Seleme:
-Merhab'ın dişlerine kadar inen kılıcın sesini ben de
işittim, demiştir.
Hz. Ali, o gün yahudilerin en namlı kişilerinden sekizini
öldürmüştür.
Hayber gazâsından dönen Hz. Ali'ye Peygamber efendimiz:
-Yâ Ali, eğer halk, Îsâ'ya söylediklerini
söylemiyecek olsalardı, senin hakkında çok sözler
söylerdim. O zaman herkes, bereketlenmek için, ayağının
tozunu alır, abdest suyunu şifâ için hastalarına verirlerdi.
Seni şehid ederler. Âhırette havzımın üzerinde halîfemsin.
Cennete en önce sen girersin. Seni sevenler nurdan minberler
üzerinde olur, buyurunca, Hz. Ali şükür secdesi yaptı.
Hz. Ali bir müfreze gönderdiği vakit başına tâyin ettiği
kimseye şöyle derdi:
-Sana Allahtan korkmanı tavsiye ederim. O, hem dünyaya, hem de
âhirete mâliktir. Vazîfene sarıl. Seni Allaha yaklaştıracak
olana yapış. Çünkü dünyada yapıp da bıraktıklarını,
yarın karşında hazır bulacaksın.
Sakif'ten bir
zat anlatır:
Hz. Ali, beni vâli tâyin etti ve şehrin halkının yanında
bana şöyle dedi:
-Vergiyi tam olarak al! Bu işte sakın sende bir zaaf görmesinler.
Daha sonra bana şöyle dedi:
-O sözü onların yanında söylememin sebebi, onlar hîlekâr
bir kavimdir. Onlara âit bir elbiseyi, yedikleri bir şeyi,
taşıt olarak kullandıkları bir hayvanı alıp satma. Para yüzünden
onları kırbaçlama ve ayakta da bekletme. Vergi olarak aldıklarından,
onlara bir mal satma! Eğer bu sözlere muhâlefet edersen Allah
benim yerime seni yakalar. Emre muhâlif bir hareketini duyarsam
seni azlederim.
Hz. Ali, İslamiyeti kabul ettikten sonra, bütün Mekke devrini
teşkil eden on üç sene Peygamber efendimizin yanında, O’nun
huzur ve hizmetlerinde bulundu. Peygamber efendimizin sevgi ve
iltifatlarına kavuştu. Mekkeli müşriklerin bütün eza ve
cefalarına katlanarak Peygamber efendimizin en yakın
yardımcılarından oldu.
Mescid-i Nebevi’nin inşaatında çok gayret gösterdi. Bedr,
Uhud, Hendek ve diğer bütün gazalarda bulundu ve fevkalade
gayret ve kahramanlık gösterdi. Yalnız Uhud Gazasında on
altı yerinden yara aldı. Pekçok gazada Resulallah sallallahü
aleyhi ve sellem sancağı Hz. Ali’ye teslim etmiştir.
Vâhiy
kâtipliği yaptı
Hz. Ali, Hudeybiye
Antlaşmasında sulh şartlarının yazılmasında vazife aldı.
Hayber Gazasında bulunup, büyük kahramanlıklar gösterdi. Bu
savaşta, ağır bir demir kapıyı kalkan olarak
kullanmıştır. Huneyn Gazasında da büyük kahramanlıklar gösteren
Hz. Ali, Tebük Gazasında, Resulullah efendimiz tarafından
vazifeli olarak Medine’de bırakıldığı için bulunamadı.
Daha sonra Yemen Muharebesinde ordu kumandanı olarak
vazifelendirildi. Mekke-i mükerreme feth edilince, Kabe’deki
putları imha vazifesi ona verildi.
Peygamber efendimiz vefat edince, o yıkayıp kefenledi. Bu son mübarek
vazife, ona ve Hz. Abbas, Üsame bin Zeyd, Fadl ve Kusem’e
nasib oldu. Definden sonra halife seçilen Ebu Bekr’e biat edip
onun devlet işlerini yürütmede istişare ettiği zatlardan
oldu ve kadılık (hakimlik) görevlerinde bulundu. Hz. Ömer’in
halifeliğine de biat edip, halifenin danışmanı ve
hakimliğini yaptı. Hz. Osman’ın da halifeliğine biat edip,
hilafet işlerinde onun vezirliğini yaptı.
Hz. Osman’ın şehit edilmesinden sonra 656 Zilhicce ayında
halife oldu. Hz. Osman’ı şehit edenlerin
cezalandırılmaları hususunda çıkan ictihad
ayrılıklarından dolayı karşı karşıya gelen iki ordu
arasında tam anlaşma olmuştu ki, Abdullah bin Sebe’
ismindeki Yahudi, gece karanlığında grubu ile birlikte
Basralıların üzerine saldırdı. Gece karanlığında kimse ne
olduğunu anlayamadı. Üç gün savaş devam etti. Cemel (Deve)
Vak’ası olarak bilinen bu hadisede Aişe-i Sıddika esir
alınınca, Hz. Ali hürmet ve ikram edip kendi askerleri arasında
bulunan kardeşi Muhammed bin Ebu Bekr ile Medine’ye gönderdi.
Bir sene sonra Sıffin denilen yerde Hz. Muaviye’nin ordusu ile
yüz günde doksan meydan muharebesi yaptı. Askerlerinden yirmi
beş bin, karşı taraftan kırk beş bin kişi şehid oldu.
Karşı taraftan gelen sulh teklifi ile antlaşma olunca,
ordusundan yedi bin kişi ayrıldı. Bunlara harici denildi.
660 senesinde Ramazan-ı şerif ayının on yedinci Cuma günü
sabah namazına giderken İbn-i Mülcem adlı bir harici
tarafından başına kılıçla vurularak şehit edildi.
Kabirleri Necef denilen yerdedir.
Halifeliği devrinde zuhur eden fesatçılarla mücadele ettiğinden,
sükun ve huzur bulamamıştır. Hükumet idaresinde Hz. Ömer’in
yolunu tutmuştur. Her işin emniyet ve istikamet dairesinde
yapılmasına çalışır, halka şefkat gösterirdi. Her tarafta
askeri birer merkez vücude getirmişti.
Hakkında bir kaç ayet-i kerime nazil olup, pek çok hadis-i
şerifle medhedildi. Ehl-i sünnetin gözbebeği, evliyanın
reisi, kerametler hazinesidir. Adalet, ilim, cömertlik, merhamet
ve diğer yüksek faziletleri kendisinde toplamıştır.
Peygamber efendimiz Hz. Ali’ye cömertlerin sultanı manasına
Sultan-ül-eshiya buyurmuşlardır.
Buğday benizli, orta boylu, uzun gerdanlı, güler yüzlü, iri
siyah gözlü, geniş göğüslü, iri yapılı ve sık sakallı
görünüşe sahib olan Hz. Ali, ilim ve amel bakımından en yüksek
derecede idi. Allah korkusundan devamlı ağlardı. Namaza
durunca, alem alt-üst olsa, haberi olmazdı.
Hz. Ali'nin Hz. Fatıma'dan Hasan, Hüseyin ve Muhsin adında 3
erkek, Zeyneb ve Ümmü Gülsüm adında iki kızı olmuştur.
Hz. Fatıma'dan sonra evlendiği hanımlarından 15 erkek, 16
kız çocuğu olmuştur.
Hz. Ali, fevkalade beliğ ve fasih konuşurdu. Peygamber
efendimizden sonra, onun derecesinde beliğ hutbe okuyacak bir
başkası yok idi. Arap lisanının ilk kaidelerini koyan odur.
Bu sebeple Kur’an-ı kerimin lisanına herkesten çok aşina
idi. Devamlı Peygamber efendimizin yanında bulunması ve onun
feyizli nurlarına ilk kavuşanlardan olması sebebiyle Kur’an'ın
hükümlerini en iyi bilen o idi. Tefsire dair birçok rivayetler
bildirmiştir. Bilhassa ayetlerin iniş sebepleri konusunda birçok
rivayetleri vardı. Bu konuda buyuruyor ki:
-Sorunuz, bana ne sorarsanız, size cevabını veririm.
Allahın kitabını bana sorunuz. Vallahi bir ayet yoktur ki, ben
onun gecede mi, gündüzde mi, kırda mı, dağda mı nazil
olduğunu bilmiyeyim.
Bu sebeplerden dolayı, hakkında birçok rivayet olup, anlaşılması
güç meselelerde, onun rivayeti tercih edilmiştir. Hacc-ı
Ekber’in kurban bayramı olduğuna dair olan rivayeti gibi.
Hz. Ali, Ehl-i beytten olması sebebiyle, Peygamber efendimizin sünnetine
herkesten daha fazla vakıftı. Bu hususta herkesin müracaat kapısıydı.
Bizzat Resulullah efendimizden duyarak yazdığı bir hadis
sahifesi vardı. Bu sahife, Sahifetü Ali bin Ebi Talib adıyla
1986’da yayınlanmıştır. Kendisinden 586 hadis-i şerif
bildirilmiştir. Bunlardan 20 tanesi hem Buhari’de, hem de Müslim’de
bulunur. Bundan başka 9 hadis-i şerif Buhari’de, 15 hadis Müslim’de,
tamamı da Ahmed bin Hanbel’in Müsned adlı kitabında
vardır.
Hz. Ali, Eshab-ı kiramın en büyük fıkıh alimlerindendi.
Halledilemeyen mevzular ona havale edilirdi. Hatta Hz. Ömer
buyurur ki:
-Şayet Hz. Ali olmasaydı, Ömer helak olurdu.
Fıkha dair bildirdiği hükümler, Mevsûatü Fıkhı Ali bin
Ebi Talib adıyla yayınlanmıştır.
Hz. Ali’nin hikmetli sözleri birçok kitaplarda toplanmıştır.
Bunlardan Emsalü İmam Ali, Gurer-ül-Hikem ve Dürer-ül-Kilem
adlı eserler basılmıştır. Bu kitaplardaki sözlerinde Hz.
Ali buyuruyor ki:
Affetmek fazîlettir. Kararlı olmak metâ'dır, sahip olunan
maldır. Kararsız olmak ise zâyi olmaktır. Doğruluk emânet,
yalancılık hıyânettir. İnsâf rahatlık, şer küstahlıktır.
Emânete hıyânet etmemek, îmândandır, güler yüzlülük
ihsândandır. Doğruluk kurtarır, yalan felâkete sürükler.
Kanâat insanı zengin yapar, yerinde kullanılmayan zenginlik
azdırır. Dünya aldatır, şehvet kandırır. Lezzet oyalar,
nefsin arzuları alçaltır. Hased yıpratır, nefret çökertir.
Akıllı kimse, günâhlarını tövbe ile örtendir. Cömert,
kötülük yapana iyilikle karşılık verendir.
İlim; güzel bir mîrâs, genel bir ni'mettir. İnsaf,
ihtilâfı giderir, ülfeti getirir.
Adâlet; îmânın başıdır, ihsânın birleştiği noktadır
ve îmânın en yüksek mertebesidir.
Âlim; sözü, işine uygun olandır. Âlim ilme doymaz.
Hikmet; akıllıların bahçesi, ermişlerin mesîresidir,
gezinti yeridir.
Akıllı; şehvetten uzaklaşan, âhıreti dünya ile değişmeyendir.
Akıllı, yalnız ihtiyâcı kadar ve delille konuşur, sâdece
âhıretinin ıslâhı için çalışır. Akıllı, günâhlardan
sakınır, ayıplardan uzak durur. Cömertlik günâhları siler,
kalblere sevgi eker.
Câhil; dayakla uslanmaz, nasîhatlerden payını almaz.
İlim; insanı akla götürür, kim ilim öğrenirse akıllanır.
İlim; rûhu ihyâ eder, diriltir. Aklı aydınlatır, cehâleti
öldürür.
Zulüm; ayakların kaymasına, ni'metin yok olmasına,
milletlerin helâkine sebep olur.
Gerçek mü'minin sevgisi, kızması, birşeyi alması, yapması
ve terki, hep Allah için olur.
Kâmil mü'min gizli şükür eder, belâya karşı sabır eder,
ümîd hâlinde iken bile korkar.
Akıllı kimse, ibâdetle, nefsin arzusuna karşı
gelendir. Câhil kimse, günâh işleyerek nefsin arzusuna
uyandır.
Allaha kavuşmak, kötü insanlardan uzak durmakla olur.
İhtiraslı kimse, bütünüyle dünyaya mâlik olsa bile yine
fakîrdir.
Doğruluk, İslâmın direği, îmânın desteğidir.
Allahın azâbından korkmak, müttekîlerin, takvâ sahiplerinin
nişânıdır.
Dînin esâsı, emâneti yerine vermek, sözünde durmaktır.
Hased eden dâimâ hastadır, cimri insan, dâimâ fakîrdir.
Başa kakan, nefret ateşini körükler.
Kanâatkâr olmak, boyun eğme zilletinden daha hayırlıdır.
Olgunluk üç şeyde gereklidir: Musîbetlere sabır, isteklerde
aşırıya kaçmamak ve istiyene vermektir.
Yumuşaklık, durulmayı çabuk sağlar ve zor olan şeyleri
kolaylaştırır.
Âlim, câhili hemen tanır, çünkü daha önce o da câhildi.
Câhil âlimi tanımaz, çünkü daha önce âlim değildi.
Akıl ve ilim, birbirinden ayrılmayan ve zıt olmayan iki
kardeş gibidir.
Îmân ve hayâ, birbirinden kopmayan bir bütündür.
Îmân ve ilim, ikiz kardeş ve birbirinden ayrılmayan
arkadaş gibidir.
Öfke, tutuşturulmuş bir ateş gibidir. Her kim ki öfkesine
hâkim olursa, onu söndürür ve her kim onu salıverirse, ilk
yanan kendisi olur.
Ahmaklık, dermânı bulunmayan bir dert, şifâsı olmayan bir
hastalıktır.
Allah için kardeş olanların sevgisi, sebebi dâim olduğu için
devam eder. Dünya için kardeş olanların sevgisi, sebebi devam
etmediği için, kısa sürer, bir an gelir son bulur.
Akıllı, sustuğu vakit tefekkür, konuştuğu vakit zikir eder,
baktığı vakit de ibret alır.
Kendisi amel etmeksizin Allah yoluna çağıran kişi, oksuz yaya
benzer.
Sükût, sana vakar kazandırır ve seni özür dileme
zahmetinden kurtarır.
İhtiras, gâfillerin kalbinde şeytanların sultânıdır.
Hasedcilerin en ehveni, hased ettiği kişinin elindeki
ni'metlerin yok olmasını ister.
İlim, insanı Allahın emrettiği şeylere götürür, zühd ise
o şeylere erişilmesini kolaylaştırır.
Korkaklık, ihtiras ve cimrilik, Allaha karşı kötü
zannın bir araya getirdiği kötü arkadaşlardır.
Mal, harcandığı kadar sâhibine ikrâmda bulunur. Kişinin
yaptığı cimrilik kadar ona ihânet eder.
Fakîh öyle biridir ki, insanları Allahın rahmetinden
ümitsizliğe düşürmez ve onları Allahın rahmetinden yüz
çevirtmez.
Mal ve çocuklar, dünya hayâtının zînetidirler. Sâlih amel
de, dünyadan âhırete götürülen mahsûldür.
Allah için seven bir kardeş, en yakından daha yakın, anne ve
babalardan daha merhametlidir.
Amel eden câhil kişi, yoldan başka yerde yürüyen gibidir. Bu
yürüyüşü ona, ihtiyâcından uzaklaşmaktan başka birşey
kazandırmaz.
İnsan, sözü ile tartılır veya işi ile değerlendirilir.
Seni zînet yönünden ağır getirecek şeyi söyle ve kıymetini
artıracak şeyi yap.
Yalancı, sözünde suçludur, isterse delîli kuvvetli ve ağzı
lâf yapan biri olsun.
İstişâre, danışma sana rahatlık, başkasına
yorgunluktur.
Dünya mü'minin hapishânesi, ölüm hediyesi, Cennet de varacağı
yerdir.
Dünya kâfirin Cenneti, ölüm korkulu rü'yâsı, Cehennem de
varacağı son duraktır.
Allaha tâatle uğraşmak en kârlı iş, doğru konuşan dil
ise, en güzelidir.
Gaddarlık, herkes için kötü bir şeydir. Şan, şeref sâhibi
ve büyük zâtlar için daha çirkindir.
Takvâ, dîni ıslâh, nefsi muhâfaza eder ve
mürüvveti süsler.
Akıllı; alçak dünyadan el çeken, Cennet-i a'lâya göz
dikendir.
Sabır en güzel huy, ilim en şerefli süs eşyasıdır.
Kalblerin gafletine, gözlerin uyanık olması fayda vermez.
Sıkıntıya düşmeden önce emniyet tedbirini alan kimse, ayağını
sağlam yere basmış olur.
Sabır, insanın başına gelene katlanması demektir. Onu
kızdırana karşı da kendisine hâkim olmaktır.
Korku kaderi değiştirmez, yalnız sevâbın yok
olmasına sebep olur.
İhtiras, rızkı artırmaz.
Kârlı olan, dünyayı âhıretle değiştirendir.
Cimri, dünyada kendi nefsine cömert davranmaz, bütün malını
mîrâsçılara vermeye râzı olur.
Mal, sâhibini dünyada yükseltir, âhırette alçaltır.
Hased, bir dert ve hastalık olup, hased eden veya olunan helâk
olmadıkça çâresi bulunmaz.
Günâhlar birer dert olup, devâsı istigfârdır.
Sabır iki kısımdır: Sevmediğin şeye sabretmek ve sevdiğin
şeye sabretmek.
Sabır, en güzel îmân kisvesi ve insanların en şerefli ahlâkıdır.
Şek ,şüphe, yakîni bozar, îmânı yok eder.
Mürüvvet; insanın, kendisini lekeleyecek şeylerden kaçınması
ve güzellik kazandıracak şeylere yaklaşmasıdır.
Cömertlik ve cesâret, şerefli maksatlar olup, Allahü teâlâ
bunları sevdiği ve denediği kişilere ihsân eder.
Sıkıntıya karşı sabır etmek, bolluk ânındaki âfiyetten
daha efdaldir.
Akıllı, iyiliklerini canlandıran, kötülüklerini
öldürendir.
Tûl-i emel, fazla yaşama arzusu, serâb gibidir, bunu gören su
sanıp aldanır.
İyiliği tamamlamak, yeniden başlamaktan daha
hayırlıdır.
Kendi nefsinden râzı olan, aldanmıştır. Ona güvenen, mağrûr
ve yolunu şaşırmıştır.
Gerçek dost, ayıbını görüp nasîhat eden, gıyâbında seni
koruyan ve seni kendisine tercîh edendir.
Ahmaklık; herşeyi fuzûliymiş gibi hiçe saymak ve câhil
insanlarla arkadaşlık kurmaktır.
Allah için dost olan, kişiye doğru yolu gösteren, fesattan
uzaklaştıran ve ibâdetlerinde yardımcı olandır.
İlim, maldan daha hayırlıdır. İlim seni, sen de
malı korursun.
Fazîlet; çok mal ve büyük işlerle değil, güzel kemâliyet
ve hayırlı işlerle olur.
İslâmiyet, teslimiyettir. Teslimiyet, yakîndir.
Yakîn, tasdîktir. Tasdîk, ikrârdır. İkrâr, edâdır,
yerine getirmektir. Edâ ise ameldir.
Fazîlet, en iyi maldır. Cömertlik, en güzel mücevherdir. Akıl,
en güzel zînettir. İlim, en şerefli meziyettir.
Adâlet, halkın dirliği ve düzeni, idârecilerin süsü ve
güzelliğidir.
Akıllı kimse; dilini kötü söz ve gıybetten koruyan, mü'min;
kalbini şek ve şüpheden temizleyendir.
İyilikle emretmek, insanların en fazîletli amelleridir.
İffet; nefsin koruyucusu ve kinlerden paklayıcıdır.
Sabır iki kısımdır; belâya sabır iyi ve güzeldir. Bundan
daha güzeli, harâmlara karşı sabırdır.
Harâmlardan çekinmek, akıllıların şânı, şereflilerin
tabiatındandır.
Allah korkusundan dolayı göz yaşı dökmek, kalbi nûrlandırır.
Tekrar günâh işlemekten insanı korur.
Yaptığı günâh bir işle öğünmek, o günâhı yapmaktan
daha kötüdür.
Ârifin, yüzü nûr ve tebessüm, kalbi korku ve hüzün
doludur.
Dünya; güzel, aldatıcı ve geçici bir serâb, çabuk yıkılan
bir dayanaktır.
Sevgi, kalblerin birbirine yakınlaşması ve rûhların
ünsiyetidir.
Yumuşaklık, öfke ateşini söndürür. Hiddet ise öfke ateşini
körükler.
Mü'min, baktığında ibret alır. Bir şey verilirse,
şükür eder. Musîbet ve belâya uğrayacak olursa, sabır
eder. Konuşacak olursa, Allahü teâlâyı hatırlatır.
Akıl, mü'minin dostu; ilim, vezîri, sabır, askerlerinin
komutanı ve amel ise silâhıdır.
Îmân ile amel, ikiz kardeş olup, birbirinden ayrılmazlar.
Hased edenin sevgisi sözlerinde görülür. Kinini işlerinde
gizler. Adı dost, fiili düşmancadır.
Yumuşak başlı olanlar; en sabırlı, derhal affedici ve en güzel
huylu olan kimselerdir.
Allahü teâlâdan hayâ etmek, insanı Cehennem azâbından
korur.
Gaflet, insana gurûr getirir, helâke yaklaştırır.
Mü'min, dünyaya ibret gözü ile bakar. İhtiyâcı için
karnını doyurur. Dünyadan konuşulduğu vakit, nefret ve
tenkid kulağı ile dinler.
Fazîlet, gücü yettiğinde affetmektir.
Hayâ ve cömertlik, ahlâkların en efdalidir.
Kötü insan, hiç kimseye iyi zan beslemez. Çünkü o,
herkesi kendisi gibi görür.
Kâmil olan kimse, aklı, arzu ve isteklerine galip gelendir.
Söz ilâç gibidir. Azı faydalı, çoğu zararlıdır.